درباب لجبازی کودکان و نوجوانان
هنر مدیریت لجبازی
لجبازی و غر زدن در کودکان و نوجوانان، از جمله رفتارهایی هستند که اگرچه در ظاهر آزاردهنده و خستهکنندهاند، اما در واقع میتوانند نشانههایی از رشد روانی، شکلگیری هویت فردی و تلاش کودک برای ابراز وجود باشند.
لجبازی و غر زدن در کودکان و نوجوانان، از جمله رفتارهایی هستند که بسیاری از والدین، مربیان و مراقبان با آنها مواجه میشوند و گاه آن را بهعنوان چالشهای تربیتی جدی تلقی میکنند. این رفتارها، اگرچه در ظاهر آزاردهنده و خستهکنندهاند، اما در واقع میتوانند نشانههایی از رشد روانی، شکلگیری هویت فردی و تلاش کودک برای ابراز وجود باشند.
برای مثال، تصور کنید کودکی سهساله که هنگام پوشیدن لباس، بهشدت اصرار دارد که فقط لباس قرمز مورد علاقهاش را بپوشد و با گریه و فریاد، از پوشیدن لباس دیگر امتناع میکند. یا نوجوانی دوازدهساله که در برابر درخواست والدین برای خاموشکردن موبایل در شب، با غر زدن، طعنهزدن و حتی قهر کردن واکنش نشان میدهد. این رفتارها، اگرچه ممکن است بهعنوان «لجبازی» یا «غر زدن» تعبیر شوند، اما در واقع بازتابی از نیاز کودک یا نوجوان به استقلال، کنترل و شنیدهشدن هستند.
از منظر روانشناسی رشد، کودکان در مراحل مختلف زندگی، رفتارهای متفاوتی برای ابراز احساسات و خواستههای خود نشان میدهند. در سنین خردسالی، لجبازی اغلب بهصورت مخالفت با دستورات والدین، امتناع از انجام کارها، یا پافشاری بر خواستههای شخصی بروز میکند. در این مرحله، کودک تازه متوجه شده که «من»ی وجود دارد که میتواند تصمیم بگیرد، و این کشف، او را بهسمت آزمودن مرزها سوق میدهد.
در سنین پیشدبستانی و دبستان، غر زدن بهعنوان ابزاری برای جلب توجه یا ابراز نارضایتی از محدودیتها رایجتر میشود. کودک ممکن است بارها و بارها شکایت کند که «چرا باید زود بخوابم؟»، «چرا خواهرم بیشتر شکلات گرفت؟»، یا «چرا همیشه باید من اسباببازیهامو جمع کنم؟». این غر زدنها، اگرچه ممکن است والدین را خسته کند، اما در واقع نشانهای از رشد توانایی کلامی و تفکر انتقادی کودک است.
در اوایل نوجوانی، لجبازی و غر زدن شکل پیچیدهتری به خود میگیرند. نوجوانان در این سن، در حال تجربهی تغییرات هورمونی، شناختی و اجتماعی هستند و بهدنبال تعریف هویت مستقل خود میگردند. مخالفت با والدین، غر زدن دربارهی قوانین خانه، یا لجبازی در انتخاب لباس، دوستان یا فعالیتها، بخشی از تلاش نوجوان برای فاصلهگیری از وابستگی کودکی و ورود به دنیای بزرگسالی است.
بنابراین، لجبازی و غر زدن را نباید صرفاً بهعنوان رفتارهای منفی یا ناهنجار تلقی کرد، بلکه باید آنها را بهعنوان فرصتهایی برای شناخت بهتر کودک، تقویت ارتباط والد، فرزند، و آموزش مهارتهای ارتباطی و حل مسئله در نظر گرفت. در ادامهی این مقاله، به بررسی علمی این رفتارها، سنین اوج بروز آنها و راهکارهای عملی برای مدیریت مؤثر آنها خواهیم پرداخت.
لجبازی و غر زدن؛ تعاریف، تمایزها و مصادیق رفتاری
رفتارهای لجبازانه و غر زدن در کودکان و نوجوانان، اگرچه در ظاهر مشابه به نظر میرسند، اما از نظر روانشناختی، انگیزهها، شکل بروز و پیامدهای تربیتی متفاوتی دارند. شناخت دقیق این تفاوتها به والدین و مربیان کمک میکند تا واکنشهای مناسبتری نشان دهند و از برچسبزدنهای نادرست پرهیز کنند.
تعریف لجبازی
لجبازی رفتاری است که در آن کودک یا نوجوان بهطور آگاهانه یا نیمهآگاهانه، در برابر خواستهها، دستورها یا انتظارات بزرگترها مقاومت میکند. این رفتار معمولاً با پافشاری بر یک خواسته، امتناع از همکاری، یا مخالفت علنی همراه است.
ویژگیهای لجبازی:
مقاومت فعال در برابر خواستههای دیگران
پافشاری بر نظر یا خواستهی شخصی، حتی در صورت بیمنطقی
استفاده از سکوت، قهر، یا نافرمانی برای ابراز مخالفت
مثال:
کودک ۴ سالهای که حاضر نیست کفشهایش را بپوشد و با گریه و فریاد، بر پوشیدن دمپاییاش در هوای سرد پافشاری میکند.
نوجوانی که با وجود تأکید والدین بر مطالعه برای امتحان، ساعتها در اتاقش با موبایل مشغول است و در پاسخ فقط میگوید: «خودم میدونم چیکار کنم.»
تعریف غر زدن
غر زدن نوعی ابراز نارضایتی کلامی است که معمولاً با شکایتهای مکرر، نالهکردن، یا ابراز نارضایتی از شرایط همراه است. این رفتار بیشتر جنبهی کلامی دارد و هدف آن میتواند جلب توجه، تخلیهی هیجانی، یا تلاش برای تغییر تصمیم بزرگترها باشد.
ویژگیهای غر زدن:
تکرار شکایتها یا نارضایتیها بهصورت لفظی
استفاده از جملات منفی یا اغراقآمیز («همیشه منو مجبور میکنین»، «هیچوقت به حرفم گوش نمیدین»)
گاه همراه با گریه، ناله یا حالتهای بدنی خاص (افتادن روی زمین، اخمکردن)
کودک ۶ سالهای که هنگام جمعکردن اسباببازیها، مدام میگوید: «چرا همیشه من باید جمع کنم؟»، «خستهام»، «اصلاً دوست ندارم بازی کنم دیگه!»
نوجوانی که هنگام محدودشدن استفاده از اینترنت، غر میزند: «همهی دوستام تا دیروقت آنلاینن»، «شما فقط بلدید گیر بدید»، «اصلاً چرا باید اینقدر سختگیری باشه؟»
همپوشانی و تعامل بین لجبازی و غر زدن
در بسیاری از موارد، این دو رفتار همزمان بروز میکنند. مثلاً کودکی که حاضر نیست غذا بخورد (لجبازی)، ممکن است همزمان شروع به غر زدن کند: «اصلاً این غذا رو دوست ندارم»، «همیشه همینو درست میکنین»، «چرا هیچکس به من اهمیت نمیده؟»
در چنین موقعیتهایی، والدین باید بتوانند تشخیص دهند که کدام بخش از رفتار نیازمند قاطعیت است (مثلاً امتناع از غذا خوردن) و کدام بخش نیازمند همدلی و شنیدن (مثلاً احساس نادیدهگرفتهشدن).
سنین اوج لجبازی و غر زدن بر اساس یافتههای روانشناسی رشد:
۱۸ ماهگی تا ۳ سالگی: شروع لجبازی بهدلیل شکلگیری حس استقلال در کودکان است. کودک تازه متوجه میشود که میتواند «نه» بگوید.
۳ تا ۴ سالگی: اوج لجبازی و غر زدن. کودک در این سن بهدنبال کنترل بیشتر بر محیط اطراف خود است و از لجبازی برای ابراز قدرت استفاده میکند.
۶ تا ۷ سالگی: کاهش نسبی لجبازی، اما ممکن است در قالبهای جدیدی مانند بحثکردن یا چانهزنی بروز یابد.
اوایل نوجوانی (۱۰ تا ۱۳ سالگی): بازگشت لجبازی به شکل پیچیدهتر. نوجوان در تلاش برای استقلالیابی، هویتیابی و فاصلهگیری از والدین است و ممکن است با مخالفتهای مکرر، غر زدن و حتی طعنهزدن واکنش نشان دهد.
دلایل روانشناختی لجبازی و غر زدن
نیاز به استقلال و کنترل
جلب توجه والدین یا اطرافیان
احساس نادیدهگرفتهشدن یا بیاهمیتی
الگوگیری از رفتار والدین یا خواهر و برادرها
تجربهی ناکامی یا محدودیتهای محیط
راهکارهای عملی برای مدیریت لجبازی و غر زدن کودکان و نوجوانان
مدیریت رفتارهای لجبازانه و غر زدن، نیازمند ترکیبی از آگاهی روانشناختی، مهارتهای ارتباطی، و صبر والدین است. در این بخش، راهکارهایی کاربردی و قابل اجرا ارائه میشود که با مثالهای واقعی همراهاند تا درک و اجرای آنها آسانتر شود.
حفظ آرامش والدین: وقتی کودک یا نوجوان لجبازی میکند، واکنش هیجانی والدین (مثل فریاد، تهدید یا تنبیه فوری) معمولاً باعث تشدید رفتار میشود. حفظ آرامش، اولین قدم برای مدیریت مؤثر است.
مثال: کودک ۵ سالهای در فروشگاه با گریه و جیغ، اصرار دارد که اسباببازی بخرد. والد بهجای فریادزدن، با صدای آرام میگوید: «میدونم خیلی دوست داری اینو بخری، ولی امروز برای خرید اسباببازی نیومدیم. میتونیم آخر هفته با هم تصمیم بگیریم.»
تعیین مرزهای روشن و قاطعانه: کودکان نیاز دارند بدانند که چه چیزهایی مجاز و چه چیزهایی ممنوعاند. مرزهای مشخص، احساس امنیت و پیشبینیپذیری ایجاد میکنند.
مثال: نوجوانی هر شب تا دیروقت با موبایل بیدار میماند. والدین با قاطعیت میگویند: «از ساعت ۱۰ شب، موبایل باید کنار گذاشته بشه. این قانون برای سلامت خوابت هست. اگر رعایت نشه، موبایل رو شبها تحویل میگیریم.»
ارائهی انتخابهای محدود برای تقویت حس کنترل: کودکان اغلب با لجبازی، تلاش میکنند کنترل بیشتری بر محیط داشته باشند. دادن انتخابهای محدود، حس استقلال را تقویت میکند بدون اینکه کنترل از دست والد خارج شود.
مثال: کودک ۳ سالهای حاضر نیست لباس بپوشد. والد میگوید: «میخوای تیشرت آبی رو بپوشی یا قرمز؟ هر دو برای بیرون رفتن خوبن.»
شنیدن فعال و همدلی با احساسات کودک: غر زدن اغلب نشانهای از احساس نادیدهگرفتهشدن است. شنیدن فعال یعنی توجه کامل به حرف کودک، بدون قضاوت یا قطعکردن.
مثال: کودک ۷ سالهای غر میزند که «همیشه خواهرم بیشتر شکلات میگیره». والد با همدلی پاسخ میدهد: میفهمم که احساس میکنی عدالت
رعایت نشده. بیا با هم بررسی کنیم که دفعهی قبل چی شد.»
تقویت رفتارهای مثبت با تشویق هدفمند: بهجای تمرکز بر رفتارهای منفی، رفتارهای مثبت را برجسته و تقویت کنید. تشویق باید مشخص، واقعی و متناسب باشد.
مثال: وقتی کودک بدون غر زدن اسباببازیهایش را جمع میکند، والد میگوید: «خیلی خوشحال شدم که بدون غر زدن وسایلت رو جمع کردی. این نشون میده که داری بزرگتر میشی.»
استفاده از تکنیک «وقتی... آنوقت...»: این تکنیک به کودک یاد میدهد که رفتارهای مثبت، پیامدهای مثبت دارند. ساختار آن ساده و مؤثر است.
مثال: «وقتی تکالیفت رو تموم کردی، اونوقت میتونی نیمساعت بازی کنی.»
در نوجوانان: گفتگوی همدلانه و مشارکت در تصمیمگیری: نوجوانان نیاز دارند احساس کنند که شنیده میشوند و در تصمیمگیریها نقش دارند. گفتگوی همدلانه بهجای دستور مستقیم، مؤثرتر است.
مثال: نوجوانی از محدودیت در رفتوآمد ناراضی است. والدین بهجای مخالفت فوری، میگویند: «بیا با هم صحبت کنیم که چه ساعتی برای برگشت مناسبتره. هم امنیتت مهمه، هم استقلالت.»
پیشگیری از لجبازی با برنامهریزی و پیشبینی: بسیاری از لجبازیها قابل پیشگیریاند اگر محیط و شرایط بهدرستی مدیریت شوند.
اگر کودک در زمان خستگی یا گرسنگی بیشتر لجبازی میکند، برنامهریزی برای وعدهی غذایی و استراحت قبل از فعالیتهای اجتماعی میتواند از بروز رفتار جلوگیری کند.
الگوسازی رفتاری توسط والدین: کودکان از رفتار والدین الگو میگیرند. اگر والدین خودشان در برابر خواستهها لجبازی کنند یا زیاد غر بزنند، کودک نیز همان را تکرار میکند.
مثال: والدی که هنگام قطع اینترنت مدام شکایت میکند، به کودک یاد میدهد که غر زدن راهی برای ابراز نارضایتی است.
مریم کمالی
کارشناس روانشناسی، کارشناس ارشد فلسفه